Ποια ήταν η εμπειρία σας από τη διεθνή συνεργασία με τον Daniel Libeskind;
Η συνεργασία αφορούσε τη συμμετοχή μας στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για το Μουσείο της Ακρόπολης. Μια δική μας ομάδα εργάστηκε για έναν μήνα στο γραφείο του, στο Βερολίνο, και έπειτα κάθε γραφείο συνέχισε από τον δικό του χώρο. Ο Libeskind είναι ένας απλός άνθρωπος, που ακούει και συζητά. Από σεβασμό προς αυτόν, είχε τον πρώτο λόγο, αλλά απορρόφησε ιδέες και από εμάς.

Ποια είναι η άποψή σας για τον δημόσιο χώρο στην Αθήνα;
Τα έργα δημόσιου χώρου πρέπει να προκύπτουν μέσα από διεθνείς διαγωνισμούς. Η Αθήνα έχει δύο βασικά προβλήματα:
Πρώτον, δεν αναδεικνύει το ιστορικό της παρελθόν. Δεν παρουσιάζει την ιστορία της συνολικά – όπως γίνεται π.χ. στη μελέτη των αρχαιολογικών χώρων. Στην ανοικοδόμηση της δεκαετίας του ’60 και του ’70 κατεδαφίστηκαν σημαντικά νεοκλασικά και υστεροβυζαντινά κτίρια.
Δεύτερον, η σύγχρονη αρχιτεκτονική. Στην Ελλάδα κυριαρχούν τα δημόσια έργα, που σπάνια είναι πεδίο καινοτόμων ιδεών. Ο τρόπος που λειτουργεί η σχέση με το δημόσιο δεν επιτρέπει τέτοια ελευθερία. Ο ιδιωτικός τομέας έχει σημειώσει κάποια πρόοδο, αλλά δεν είναι αρκετά ριζοσπαστικός.
Η χώρα μας υστερεί στην παιδεία λόγω της απουσίας Αναγέννησης και Διαφωτισμού. Η έλλειψη οργάνωσης, ειδικά στον πολιτισμό και ακόμη πιο έντονα στην αρχιτεκτονική, είναι αισθητή. Πρέπει να επανασυνδεθούμε με τον πολιτισμό μας ουσιαστικά, αλλά αυτό δεν γίνεται γρήγορα.

Πώς εξελίσσεται το γραφείο σας στη μετάβαση προς τη νέα γενιά;
Το γραφείο αριθμεί 30 άτομα, από τους οποίους μόλις 5 είναι άνω των 40. Η συνεργασία με νέους ανθρώπους είναι πολύτιμη για τη φρεσκάδα και την καλή ενέργεια. Έχουμε στελέχη σε ηλικία μόλις 33 ετών.
Ο γιος μας πρέπει να ακολουθήσει μια διαδρομή ώστε να αποκτήσει εμπειρία και ωριμότητα πριν συμμετάσχει ενεργά στη διοίκηση του γραφείου – τουλάχιστον πέντε με έξι χρόνια.
Το γραφείο το στήσαμε εγώ και η Λιάνα από το μηδέν, με συμπληρωματικές ιδιότητες. Εκείνη ασχολείται με τη λεπτομέρεια, εγώ με τη μεγάλη εικόνα. Όσον αφορά το αρχιτεκτονικό design, κάθε έργο αναλαμβάνεται από έναν υπεύθυνο, αλλά υπάρχει πάντα συνεργασία μεταξύ μας και με τη Μυρτώ Κουτσοβούλου. Κατά τη διάρκεια της σύνθεσης, κάθε έργο φέρει ιδέες και από τους τρεις. Αν υπάρξει διαφωνία, υπάρχει δικλείδα ασφαλείας: κάποια άποψη θα επικρατήσει ώστε να προχωρήσει η σύνθεση.

Ποιες ήταν οι σημαντικότερες επιρροές στην πορεία σας;
Δύο καθηγητές στη Γερμανία. Ο Gunter Behnisch, που είχε συμμετάσχει στο Ολυμπιακό Συγκρότημα του Μονάχου το 1972. Πρωτοπόρος για την εποχή του, αμφισβήτησε τον κάνναβο και το Μοντέρνο Κίνημα, σχεδιάζοντας με λογική αποδόμησης και ελεύθερες γεωμετρίες.
Ο δεύτερος ήταν πολεοδόμος και θεωρητικός, επίσης επικριτικός απέναντι στο μοντέρνο αστικό μοντέλο.
Η Λιάνα είχε ως καθηγητή τον Thom Mayne, του Morphosis, του οποίου οι απόψεις είχαν σύγκλιση με εκείνες του Behnisch.

Πού βρίσκετε έμπνευση στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό;
Η έμπνευση μπορεί να προκύψει από πολλές αφορμές: από μια ιδιαιτερότητα του πελάτη, από τον τόπο, μια συζήτηση, μια ταινία, ένα βιβλίο. Το στάδιο σύλληψης της ιδέας είναι η μεγαλύτερη πρόκληση: όταν έχεις μπροστά σου το λευκό χαρτί.
Προσωπικά, αναζητώ εικόνες και αναφορές σε βιβλία, περιοδικά και sites. Μαζεύω υλικό που αφορά υλικά, λεπτομέρειες, επιμέρους στοιχεία. Παράλληλα, σκέφτομαι την αφήγηση του έργου – την ιστορία που θα αφηγηθεί το κτίριο. Αυτές οι διαδικασίες, με τον καιρό, συγκλίνουν.

Πώς βιώνετε τη στιγμή της ολοκλήρωσης ενός έργου;
Τα πρώτα χρόνια η συγκίνηση είναι πιο έντονη. Βλέπεις τι λειτουργεί και τι όχι σε σχέση με το σχέδιο. Μερικές φορές η εμπειρία του χτισμένου χώρου ξεπερνά τις προσδοκίες. Με την εμπειρία, μειώνεται η απόκλιση ανάμεσα στο σχέδιο και το αποτέλεσμα. Τα renders βοηθούν πια πολύ, καθώς προσεγγίζουν πιστά το χτισμένο αποτέλεσμα.

Ποιο έργο αποτέλεσε πρόσφατα πρόκληση για εσάς;
Ένα συγκρότημα για μεγάλη ελληνική φαρμακευτική εταιρεία. Ολοκληρώνουμε τη μελέτη εφαρμογής. Ο πελάτης μάς έδωσε πλήρη ελευθερία να υλοποιήσουμε έναν προχωρημένο και καινοτόμο σχεδιασμό. Το έργο είναι πολύπλοκο σε λειτουργία και μορφή, με υψηλές απαιτήσεις τόσο σε design όσο και σε τεχνική λύση.

Τι θεωρείτε κρίσιμο για το μέλλον της αρχιτεκτονικής;
Υπάρχουν δύο αντιφατικές τάσεις: η τεχνολογία εξελίσσεται ραγδαία και πρέπει να ενσωματωθεί στον σχεδιασμό. Από την άλλη, υπάρχει ανάγκη επιστροφής σε πιο αρχετυπικές, φυσικές αξίες. Ο συνδυασμός αυτών των δύο θα αποτελέσει κομβικό πεδίο συζήτησης στην αρχιτεκτονική του μέλλοντος.

Τι πρέπει να περιλαμβάνει ένα καλό αρχιτεκτονικό βιογραφικό και portfolio;
Εξαρτάται σε ποιο γραφείο απευθύνεσαι. Στο δικό μας γραφείο δίνουμε βαρύτητα στην αισθητική του CV και του portfolio. Μια σωστά διατυπωμένη συνοδευτική επιστολή είναι απαραίτητη. Αν το email είναι απρόσωπο και χωρίς δομή, το αντιμετωπίζουμε αρνητικά.
Μετά κοιτάζουμε αν έχει κάνει μεταπτυχιακό και σε ποια σχολή – σχολές όπως η AA, το Delft, το Harvard, το Columbia, το Bartlett. Παίζει ρόλο και η προϋπηρεσία σε καινοτόμα γραφεία. Θέλουμε να δούμε θεωρητική κατάρτιση, ακαδημαϊκή ωριμότητα, καινοτομία και εφευρετικότητα.
Η παρουσίαση δεν είναι το ζητούμενο – η ουσία είναι η ιδέα, η τρισδιάστατη σκέψη, η εσωτερική λογική του έργου, από τις πρώτες μάζες ως τη λειτουργική του δομή.

Τι εξετάζετε σε μια συνέντευξη συνεργασίας;
Το πιο σημαντικό είναι ο χαρακτήρας, για τη συνοχή της ομάδας. Θέλω να καταλάβω αν αυτά που παρουσιάζει κάποιος στο portfolio είναι ειλικρινή. Αν έχει δουλέψει σε μεγάλο γραφείο, να διευκρινίζει τη δική του συμβολή. Τέλος, παρατηρώ την ευστροφία και την ικανότητα σύντομης, ουσιαστικής επικοινωνίας.

Ποιο είναι το κατάλληλο μέγεθος γραφείου για την εξέλιξη ενός νέου αρχιτέκτονα;
Εξαρτάται από την άμεση επαφή με τους ιδρυτές. Αν δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα σε μεγάλο γραφείο, τότε ένα μικρότερο είναι προτιμότερο. Η ειδοποιός διαφορά είναι η προσωπική καθοδήγηση.

Πώς εξελίσσεστε εσείς ως επαγγελματίας;
Καθημερινά ενημερώνομαι μέσα από portals και ηλεκτρονικά περιοδικά, που καλύπτουν από θεωρία μέχρι interior design. Αυτός είναι ο βασικός τρόπος για να είμαι διαρκώς ενήμερος για όσα συμβαίνουν διεθνώς.

Πότε είναι η κατάλληλη στιγμή για να ξεκινήσει κάποιος το δικό του γραφείο;
Δεν πρέπει να ξεκινήσει κανείς το γραφείο του αμέσως μετά τις σπουδές. Χρειάζεται εμπειρία σε άλλο γραφείο για τουλάχιστον πέντε με έξι χρόνια, καθώς και ένα μεταπτυχιακό σε καλή σχολή του εξωτερικού. Η ωριμότητα και η εμπειρία είναι απαραίτητες τόσο για τον αρχιτεκτονικό όσο και για τον διαχειριστικό ρόλο.

Πώς μπορεί να ξεχωρίσει ένας νέος αρχιτέκτονας;
Χρειάζεται ταλέντο – κι αυτό είναι κάτι που οι αρχιτέκτονες δεν παραδεχόμαστε εύκολα. Είναι μια εσωτερική συζήτηση. Αν δεν υπάρχει το απαραίτητο σχεδιαστικό ταλέντο, μπορεί να αναζητήσει κανείς άλλες κατευθύνσεις, όπως η πολεοδομία, με εξαιρετικές προοπτικές.
Αλλιώς, η εξειδίκευση – π.χ. στον φωτισμό, στα κτίρια υγείας – είναι απαραίτητη. Το design απαιτεί έμφυτη ικανότητα, και μετά το πάθος. Όταν το επάγγελμα ταυτίζεται με το χόμπι, το αποτέλεσμα είναι δυνατό. Να χαίρεται κανείς τη δουλειά του και να μετατρέπει το πάθος του σε ιδέες και χρόνο δημιουργίας.