Β. Εικοστό έκτο επεισόδιο της καθημερινής σειράς podcast Archisearch Talks, με θεματική, “Advice to Young Architects”. Σημερινός καλεσμένος μας είναι ο ιδρυτής της ομάδας doxiadis+. Η doxiadis+ δημιουργήθηκε το 1999 και πραγματεύεται την αρχιτεκτονική και την αρχιτεκτονική τοπίου στη βάση του περιβαλλοντικού σχεδιασμού και της οικολογίας τοπίου. Η βασική αρχή του γραφείου χαρακτηρίζεται από την φράση “Forming symbiosis”, τη δημιουργία συμβιωτικών σχέσεων ανθρώπων και φύσης. Οι doxiadis+ δραστηριοποιούνται τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε διεθνές επίπεδο, αναλαμβάνοντας έργα στην Πορτογαλία, την Ιταλία, την Αυστρία, την Ελβετία, τις ΗΠΑ και την Μέση Ανατολή. Μεταξύ άλλων, έργα του γραφείου περιλαμβάνουν το μητροπολιτικό πάρκο του Ελληνικού, τον αστέρα Βουλιαγμένης για τη Four Seasons, το θέρετρο Amanzoe για την Aman, πολιτισμικούς χώρους, θεσμικό και χωροταξικό σχεδιασμό τοπίου, αποκατάσταση τοπίου και κατοικίες. Η δουλειά του γραφείου

έχει αναγνωριστεί διεθνώς σε θεσμούς όπως το “Rosa Barba Prize in Landscape Architecture”, “AR Emerging Architecture Awards” και το διεθνή διαγωνισμό για τη διαμόρφωση της εισόδου του Μουσείου της Ακρόπολης. Το γραφείο έχει έντονη ερευνητική δραστηριότητα και έχει επιλεχθεί από τον curator της φετινής Biennale αρχιτεκτονικής της Βενετίας, για να συμμετάσχει στην κυρίως έκθεση που πραγματεύεται το επίκαιρο θέμα, “How will we live together”, διαμορφώνοντας δύο αίθουσες που πραγματεύονται τις συμβιωτικές πολυεπίπεδες σχέσεις. Κυρίες και κύριοι κοντά μας είναι ο Θωμάς Δοξιάδης. Θωμά καλησπέρα.

Θ. Βασίλη, καλησπέρα. Μεγάλη χαρά να τα λέμε.
Β. Να είσαι καλά, η χαρά είναι δική μας που σε έχουμε κοντά μας. Θα ήθελα να ξεκινήσουμε με μια ερώτηση που έχει απασχολήσει έντονα την κοινή γνώμη. Ποια είναι η άποψή σου για τον Μεγάλο Περίπατο της Αθήνας και τη σχέση του με τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που είχε διοργανώσει το Ίδρυμα Ωνάση πριν λίγα χρόνια;

Θ. Είμαι πεπεισμένος ότι ο Μεγάλος Περίπατος κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση. Από τη δεκαετία του 2000 και μετά, τόσο εμείς όσο και άλλοι συνάδελφοι, μελετάμε συστηματικά την ανάγκη απελευθέρωσης του δημόσιου χώρου από το αυτοκίνητο – είτε πρόκειται για τη στάθμευση είτε για την κυκλοφορία. Η επιστροφή του χώρου στον πεζό, στο ποδήλατο και στη δημόσια ζωή είναι κρίσιμο ζήτημα.

Δεν έχω μελετήσει σε βάθος τη συγκεκριμένη πρόταση ώστε να εκφέρω άποψη με λεπτομέρειες. Έχουν ακουστεί τόσο θετικά όσο και αρνητικά σχόλια, και δεν θεωρώ ότι μπορώ να πάρω απόλυτη θέση. Ωστόσο, η στρατηγική κατεύθυνση είναι σωστή. Ελπίζω με λίγη ευελιξία, δοκιμές, “hacking” και συνεχείς βελτιώσεις, να γίνεται όλο και καλύτερη.

Β. Μακάρι. Όλοι το ίδιο ευχόμαστε – μια πιο ανθρώπινη, πιο πράσινη πόλη. Τι θα πρότεινες, όμως, για να αλλάξει πραγματικά το τοπίο της Αθήνας μέσα στην επόμενη οκταετία;

Θ. Έχουμε σκεφτεί αρκετά σοβαρά το πού και πώς μπορεί να αλλάξει το αστικό τοπίο. Και πάντα καταλήγουμε στους δρόμους και τους δημόσιους χώρους. Τα πεζοδρόμια και οι δρόμοι καταλαμβάνουν περίπου το 30% της επιφάνειας της πόλης. Καθώς οδεύουμε προς μια εποχή “μετά το ΙΧ”, και οι δρόμοι σταδιακά απελευθερώνονται – τόσο από την κυκλοφορία όσο και από τη στάθμευση – εκεί ακριβώς δημιουργούνται οι νέες ευκαιρίες.

Αν αξιοποιήσουμε αυτούς τους χώρους με έξυπνο σχεδιασμό, μπορούμε να τους μετατρέψουμε σε μικρά πάρκα γειτονιάς, χώρους συνάντησης, σημεία αναψυχής. Σταδιακά, όλα αυτά μπορούν να συνδεθούν σε ένα ενιαίο δίκτυο από πράσινες και μπλε υποδομές. Ένα δίκτυο που δεν θα βελτιώσει μόνο την ποιότητα ζωής στην πόλη, αλλά θα ενισχύσει και την ανθεκτικότητά της απέναντι στην κλιματική κρίση.

Β. Πες μας λίγα λόγια για τη διαδρομή σου και την εξέλιξη του γραφείου σου, που σήμερα αριθμεί πλέον 25 άτομα.

Θ. Μεγάλωσα στην Αθήνα και πέρασα τα καλοκαίρια της παιδικής μου ηλικίας στην επαρχία. Εκεί γεννήθηκε η αγάπη μου για την Ελλάδα και τα τοπία της. Έζησα περίπου δέκα χρόνια στην Αμερική, όπου σπούδασα και εργάστηκα, και επέστρεψα το 1999. Ξεκίνησα δουλεύοντας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, ενώ παράλληλα δίδασκα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και αργότερα στο Πανεπιστήμιο Πατρών.

Το γραφείο ξεκίνησε σταδιακά, με μικρά έργα, και εξελίχθηκε. Αυτό που μας βοήθησε σημαντικά ήταν η εστίαση στο τοπίο και την οικολογική προσέγγιση – είτε πρόκειται για υπαίθριους χώρους είτε για το σχεδιασμό κτιρίων. Αυτή η θεματική εξειδίκευση μας έχει χαρίσει μια σταθερή θέση στην Ελλάδα αλλά και ένα αυξανόμενο διεθνές ενδιαφέρον. Και είναι πραγματικά ευτυχία να σε καλούν να κάνεις αυτό που αγαπάς.

Β. Στην αρχή της πορείας σας, το γραφείο υιοθέτησε τον όρο “forming συμβίωσης”, δηλαδή τη δημιουργία συμβιωτικών σχέσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Πώς εκφράζεται αυτή η φιλοσοφία στα διαφορετικά έργα που αναλαμβάνετε; Ποια είναι κάποια από τα πιο χαρακτηριστικά σας παραδείγματα;

Θ. Ξεκινάμε από την παραδοχή ότι η συμβίωση ήδη υπάρχει. Δεν είναι κάτι που πρέπει να επινοήσουμε – όλοι συνυπάρχουμε σε ένα τεράστιο δίκτυο ζωής πάνω στον πλανήτη. Αν αυτό το δίκτυο διακοπεί, δεν θα υπάρχουμε ούτε εμείς. Συνεπώς, θεωρούμε καθήκον μας να αναδεικνύουμε αυτές τις σχέσεις μέσω του σχεδιασμού, να μην τις διαταράσσουμε και, όπου μπορούμε, να τις ενισχύουμε ή να τις αποκαθιστούμε.

Ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι η δουλειά μας στην Αντίπαρο. Από το 2000 και μετά, έχουμε δουλέψει με συνέπεια για να εγκαθιδρύσουμε ένα νέο πρότυπο για το τοπίο γύρω από τις κατοικίες – όχι αλλοιώνοντας το φυσικό περιβάλλον, αλλά επαναφέροντας το σε μια πιο ισορροπημένη, οικολογική κατάσταση.

Αντίστοιχα, στα τουριστικά θέρετρα που σχεδιάζουμε σήμερα, η πρόθεσή μας δεν είναι να “επιβάλουμε” κάτι πάνω στο τοπίο, αλλά να το εντάξουμε στον σχεδιασμό – και όπου είναι δυνατόν, να το ενδυναμώσουμε. Υπάρχει βέβαια και μια αντίφαση εδώ: οι αρχιτέκτονες, από τη φύση της δουλειάς τους, είναι συχνά εργαλεία μετασχηματισμού και, δυνητικά, καταστροφής του περιβάλλοντος. Η κατασκευή νέων κτιρίων, υποδομών, κατοικιών, έχει οικολογικό κόστος.

Ο στόχος μας ως γραφείο – και νομίζω και ευρύτερα για την αρχιτεκτονική κοινότητα – είναι να σκεφτούμε πώς μπορούμε να αντιστρέψουμε αυτή την πορεία. Πώς να μειώσουμε τη ζημιά που προκαλούμε, και γιατί όχι, πώς να αρχίσουμε να κάνουμε τον πλανήτη καλύτερο μέσα από τη δουλειά μας. Αυτό θα ήθελα να δω να συμβαίνει πολιτισμικά και επαγγελματικά στο μέλλον.

Β. Ειλικρινά, το ευχόμαστε όλοι, γιατί φαίνεται ότι αλλιώς οδηγούμαστε σε αδιέξοδο. Ποια είναι η σχέση σου με τις κοινωνίες των μυρμηγκιών και των τερμιτών, τη βιοποικιλότητα και τον διάσημο βιολόγο Edward Wilson;

Θ. Ξεκίνησα σαν ένας “τυπικός” αρχιτέκτονας, με την επιθυμία να σχεδιάσω το εμβληματικό κτίριο, το μνημείο – κάτι που θα μείνει για πάντα, που θα αντέξει στον χρόνο. Αυτή είναι, θα έλεγα, μια βαθιά ριζωμένη φιλοδοξία πολλών αρχιτεκτόνων: να φτιάξεις κάτι που θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά από εσένα.

Κατά τύχη, πήρα στο πανεπιστήμιο ένα μάθημα του Edward Wilson, κορυφαίου βιολόγου, από τους σημαντικότερους στοχαστές γύρω από τη βιοποικιλότητα και την οικολογία. Μέσα από το έργο του ανακάλυψα εντελώς νέους κόσμους, διαφορετικές μορφές αρχιτεκτονικής, όπως αυτή των τερμιτών, οι οποίοι κατασκευάζουν εξαιρετικά σύνθετες κατασκευές, με τρόπους που έχουμε ακόμη να μάθουμε.

Η επαφή με αυτόν τον κόσμο μου άνοιξε μια νέα προοπτική. Από τη μία υπήρχε η αρχιτεκτονική μνημείου και σταθερότητας, και από την άλλη ένας κόσμος ζωής – ροής, θανάτου, αναγέννησης και διασύνδεσης. Αυτή η αντίθεση, που αρχικά με προβλημάτισε, άρχισε να με διαμορφώνει. Άλλαξε η οπτική μου: δεν σχεδιάζουμε πια ένα στατικό κτίριο, αλλά κάτι πολύ πιο ζωντανό και δυναμικό. Κι έτσι οδηγήθηκα στο τοπίο.

Β. Πολύ όμορφα. Ποια έργα δουλεύετε αυτή τη στιγμή σε διεθνές επίπεδο; Ποιες είναι οι προκλήσεις και οι ευκαιρίες που αντιμετωπίζετε σε έργα μεγάλης κλίμακας και υψηλών απαιτήσεων;

Θ. Αυτή τη στιγμή, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα διεθνή έργα είναι ένα θέρετρο 3.000 στρεμμάτων στην Πορτογαλία, σε περιοχή Natura. Οι ιδιοκτήτες και οι αρχιτέκτονες έχουν ένα γνήσιο οικολογικό όραμα —δεν πρόκειται για greenwashing, αλλά για μια ουσιαστική προσπάθεια ένταξης στο τοπίο. Νιώθω πολύ τυχερός και υπερήφανος που μας επέλεξαν γι’ αυτό το έργο. Ως Έλληνες μελετητές, πιστεύω ότι μπορούμε να φτάσουμε πολύ ψηλά, και είναι πολύ ενθαρρυντικό όταν ένας κορυφαίος πελάτης και ένας διεθνώς αναγνωρισμένος αρχιτέκτονας επιλέγουν εμάς, ενώ θα μπορούσαν να συνεργαστούν με οποιονδήποτε. Πιστεύω πως αυτό συμβαίνει επειδή πραγματικά πιστεύουμε, δουλεύουμε και πονάμε το ζήτημα της συμβίωσης με το τοπίο —το πώς μπαίνεις σε έναν χώρο χωρίς να τον καταστρέφεις, αλλά αντίθετα να τον σέβεσαι και να τον αναδεικνύεις.

Ένα δεύτερο έργο είναι στην κοιλάδα του Hudson, περίπου δύο ώρες βόρεια της Νέας Υόρκης. Πρόκειται για ένα υπέροχο παλιό κτήμα 350 στρεμμάτων, του 19ου αιώνα. Εκεί η φύση έχει αρχίσει να ξανακερδίζει έδαφος, να «κατακτά» σταδιακά ό,τι είχε φτιάξει ο άνθρωπος. Εμείς ερχόμαστε να αναζητήσουμε μια νέα ισορροπία. Κάποια στοιχεία του παρελθόντος τα επαναφέρουμε, κάποια οικολογικά χαρακτηριστικά τα ενισχύουμε και φέρνουμε και νέα. Το αποτέλεσμα ισορροπεί ανάμεσα στο οικολογικό design και την τέχνη – προσεγγίζει σε σημεία ακόμα και τη land art.

Το τρίτο έργο είναι στην ελληνική ύπαιθρο. Εκεί εξετάζουμε, με την υποστήριξη ενός εξαιρετικού πελάτη, πόσο μακριά μπορούμε να φτάσουμε την οικολογία στο κτίριο, αντιμετωπίζοντας το ίδιο το αρχιτεκτονικό αντικείμενο ως ένα είδος έρευνας. Είναι ένα πείραμα που μας επιτρέπει να προχωρήσουμε τη γνώση μας και να δούμε πώς μπορούμε να γίνουμε ακόμα πιο «πράσινοι» και ουσιαστικοί σε αυτό που κάνουμε.

Β. Αναφέρθηκες στη λέξη «έρευνα». Ποια είναι η σημασία της στο γραφείο σας και πώς τροφοδοτεί τα έργα σας; Και παρεμπιπτόντως, ποιος είναι ο αρχιτέκτονας με τον οποίο συνεργάζεστε στο έργο της Πορτογαλίας;

Θ. Το γραφείο ονομάζεται Studio KO και είναι με έδρα τη Γαλλία.

Όσο για την έρευνα: είναι θεμελιώδες κομμάτι της δουλειάς μας. Κάθε χρόνο αφιερώνουμε συνειδητά ένα ποσοστό του χρόνου του γραφείου αποκλειστικά σε αυτήν. Έχουμε δουλέψει ερευνητικά πάνω σε θεματικές όπως το “5-15-50” —μια πρόταση για τη μετατροπή του οδικού δικτύου μιας πόλης σε ένα δίκτυο ζωής και οικολογίας. Κάνουμε συνεχή μελέτη πάνω στην οικολογική φύτευση και τις φυτοκοινωνίες. Αυτή την περίοδο ολοκληρώνουμε μια διετή έρευνα για φύτευση χωρίς άρδευση —κάτι που ακούγεται απλό αλλά είναι τεχνικά πολύ σύνθετο. Επίσης, τον τελευταίο χρόνο, μέσα από τη συμμετοχή μας στη Biennale και άλλες συνθήκες, εξερευνούμε τη σχέση των ανθρώπων, των κτιρίων και των τοπίων με άλλα βασίλεια της ζωής —όπως το βασίλειο των μυκήτων. Οι μύκητες παίζουν έναν ρόλο πολύ μεγαλύτερο απ’ όσο φανταζόμαστε, σε ό,τι είμαστε σήμερα.

Β. Πώς έρχονται τα έργα; Πώς ένα ελληνικό γραφείο φτάνει να αναλαμβάνει δουλειές στο εξωτερικό;

Θ. Πήρε περίπου 15 με 20 χρόνια για να φτάσουμε στο σημείο να μας αναζητούν —να χτυπούν τη δική μας πόρτα, και όχι εμείς τις δικές τους. Είναι μια μεγάλη κουβέντα. Εσύ το ξέρεις, γιατί ήσουν εκεί από την αρχή. Χτίστηκε σταδιακά. Δύο-τρία πράγματα μας βοήθησαν σε αυτό. Πρώτον, προσπαθούμε να μένουμε πιστοί στις αξίες μας: στην οικολογία, στην αρχιτεκτονική τοπίου, στη συμβίωση. Και προσπαθούμε συνεχώς να το κάνουμε καλύτερα. Στην πορεία, οι άνθρωποι που μοιράζονται αυτές τις αξίες σε βρίσκουν.

Ίσως βοηθάει και το γεγονός ότι στην Ελλάδα η αρχιτεκτονική τοπίου δεν είναι ακόμη πλήρως ανεπτυγμένος κλάδος. Οπότε, παράδοξα, η δουλειά μας προβλήθηκε περισσότερο στο εξωτερικό παρά στην Ελλάδα. Τα περισσότερα βραβεία και οι δημοσιεύσεις μας είναι διεθνή, και αυτό λειτουργεί σαν κινητήριος δύναμη.

Β. Πώς είναι οργανωμένο το γραφείο σας, ώστε να παραμένει ευέλικτο σε έργα που αφορούν διαφορετικά αντικείμενα: αρχιτεκτονική, τοπίο, έρευνα, αλλά και διαφορετικές τυπολογίες και κλίμακες;

Θ. Μας βοηθάει πολύ το γεγονός ότι είμαστε πολυσυλλεκτική ομάδα. Έχουμε ανθρώπους από διαφορετικά επαγγελματικά και ακαδημαϊκά μονοπάτια. Πολλοί έχουν σπουδάσει αρχιτεκτονική και έχουν συνεχίσει με μεταπτυχιακές σπουδές στην αρχιτεκτονική τοπίου. Έχουμε επίσης μια ευέλικτη δομή: οι ομάδες διαμορφώνονται ανάλογα με το έργο και τις απαιτήσεις του. Αυτά τα τρία —η πολυσυλλεκτικότητα, η διατμηματική γνώση και η ευελιξία— μας δίνουν δυναμική.

Β. Ποια είναι η εμπειρία σου από την αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα και στο εξωτερικό; Έχεις σπουδάσει στο Χάρβαρντ και στην Πάτρα —τι θα κρατούσες από κάθε σύστημα;

Θ. Το Χάρβαρντ το έζησα ως φοιτητής και ως βοηθός διδασκαλίας, ενώ τη Θεσσαλία και την Πάτρα τις γνώρισα ως διδάσκων. Μου έκανε εντύπωση ότι το επίπεδο των καλών φοιτητών στην Ελλάδα ήταν απολύτως συγκρίσιμο με εκείνο του Χάρβαρντ. Το είδα και στην πράξη: πολλοί απόφοιτοι της Πάτρας έγιναν δεκτοί σε κορυφαία πανεπιστήμια διεθνώς. Ξέρω ότι τα πανεπιστήμια στην Ελλάδα έχουν περάσει δύσκολες φάσεις, αλλά ακόμα βλέπω εξαιρετικούς νέους. Πολλοί έρχονται σε εμάς για πρακτική, για πτυχιακές ή για ερευνητική υποστήριξη. Η ελπίδα μου είναι αυτός ο καλός κόσμος να φεύγει, να σπουδάζει, να επιστρέφει και να βρίσκει εδώ χώρο για να δημιουργήσει και να προσφέρει.

Β. Τι προσπάθησες να μεταφέρεις στους φοιτητές όταν δίδασκες;

Θ. Κυρίως, έννοιες που σχετίζονται με την οικολογία του τοπίου, την αρχιτεκτονική τοπίου και τον δυναμικό χαρακτήρα του σχεδιασμού. Δηλαδή, το τοπίο δεν είναι στατικό. Είναι ζωντανό, έχει χρόνο, έχει βιολογία. Προσπαθώ να ανοίγω «παράθυρα» που διευρύνουν τη σκέψη. Δεν υπάρχει μόνο ένας δρόμος στην αρχιτεκτονική – υπάρχουν διακλαδώσεις που αξίζει να εξερευνήσει κανείς.

Β. Το μεταπτυχιακό είναι απαραίτητο για να γίνει κάποιος μέλος της ομάδας σας;

Θ. Είναι πολύ χρήσιμο, αλλά όχι απαραίτητο για όλους. Για τους αρχιτέκτονες τοπίου είναι σχεδόν απαραίτητο – είτε στην Ελλάδα είτε στο εξωτερικό, χρειάζονται τη θεωρητική και τεχνική κατάρτιση που προσφέρει. Στο κτιριακό σκέλος, ένα καλό μεταπτυχιακό είναι θετικό, αλλά δεν είναι προαπαιτούμενο. Έχουμε αξιόλογους συνεργάτες χωρίς μεταπτυχιακές σπουδές.

Β. Τι χαρακτηρίζει την ομάδα της doxiadis+ και τι αναζητάτε στους νέους συνεργάτες;

Θ. Πρώτα και κύρια, το ομαδικό πνεύμα. Επειδή τα έργα δουλεύονται ομαδικά, η συνεργασία είναι κρίσιμη. Δεύτερον, η κοινή αξιακή βάση. Η οικολογία και η συμβίωση είναι για εμάς πολύ ουσιαστικές έννοιες —θέλουμε οι άνθρωποι που συνεργάζονται μαζί μας να τις έχουν εντός τους. Τρίτον, τεχνική κατάρτιση και υψηλή ποιότητα στο design. Θέλουμε να βλέπουμε portfolios με καθαρή σκέψη και καλό σχεδιαστικό «χέρι». Δεν υπάρχει κάποιος απόλυτος τύπος ανθρώπου – θέλουμε μια δυναμική ισορροπία, όπου ο καθένας φέρνει τη δική του ποιότητα.

Β. Πόσο σημαντική είναι η συνέντευξη; Τι προσέχετε σε ένα portfolio;

Θ. Η συνέντευξη είναι εξαιρετικά σημαντική. Όταν συνεργάζεσαι με κάποιον, μετράει πάνω απ’ όλα ο άνθρωπος. Ο χαρακτήρας, η ηθική, η ομαδικότητα —όλα παίζουν ρόλο. Και επειδή κάνω και συνεντεύξεις για πανεπιστήμια, έχω διαπιστώσει πόσο μεγάλη αξία έχει να είναι κάποιος αυθεντικός. Η αλήθεια φαίνεται. Αν δεις κάτι προσποιητό, κάποια στιγμή καταρρέει. Στο portfolio, κοιτάμε την ποιότητα του σχεδιασμού και την προσοχή στη λεπτομέρεια. Αν δούμε, για παράδειγμα, ορθογραφικά λάθη, σημαίνει ότι δεν υπήρξε φροντίδα. Είμαστε ένα γραφείο που συνδυάζει μια χαλαρότητα με μια διάθεση τελειότητας. Θέλουμε να γίνονται τα πράγματα σωστά, με ποιότητα —και πάντα με σεβασμό στην οικολογία.

Β. Θωμά, φτάσαμε στο τέλος. Σε ευχαριστούμε πολύ που ήσουν μαζί μας.

Θ. Βασίλη, ήταν χαρά μου. Εύχομαι στους νέους συναδέλφους ό,τι καλύτερο —να έχουν ένα φωτεινό μέλλον, με υγεία, σε έναν πλανήτη που θα τον φροντίζουμε όλο και περισσότερο.

Β. Η καλύτερη ευχή. Σε ευχαριστούμε θερμά. Καλή συνέχεια.