Τι σε οδήγησε να πας να δουλέψεις στην Ιαπωνία;

Η Ιαπωνία ήταν πάντα για μένα ένας σχεδόν μυθικός προορισμός. Δεν είχα ιδιαίτερη γνώση για την κουλτούρα της, αλλά ένιωθα ένα βαθύ ενδιαφέρον. Ξεκίνησα να μαθαίνω ιαπωνικά από περιέργεια και ενθουσιασμό, ακόμα και κατά τη διάρκεια της θητείας μου στο στρατό — γεγονός που προκάλεσε κάποια αστεία παρεξηγήσεις. Στην πορεία ανακάλυψα ότι η ιαπωνική κυβέρνηση προσφέρει ελάχιστες υποτροφίες ετησίως για σπουδές, και έκανα αίτηση. Πήρα την υποτροφία και βρέθηκα στο University of Tokyo για ένα δεύτερο master στην αρχιτεκτονική. Όμως το πιο σημαντικό κομμάτι αυτής της εμπειρίας δεν ήταν οι σπουδές καθαυτές, αλλά η ζωή στην Ιαπωνία. Η καθημερινότητα, η διαφορετικότητα, η εργασία στο γραφείο του Kengo Kuma — όλα αυτά συγκρότησαν έναν πυρήνα εμπειριών που πραγματικά μου άλλαξαν την οπτική.

Τι κράτησες από την επαγγελματική και προσωπική εμπειρία σου εκεί;

Το σημαντικότερο ήταν η κουλτούρα της υπομονής. Στην αρχιτεκτονική, η υπομονή δεν είναι απλώς αρετή — είναι προϋπόθεση. Από τη στιγμή της σύλληψης ενός έργου μέχρι την υλοποίησή του μπορεί να περάσουν χρόνια. Οι Ιάπωνες δουλεύουν σταθερά, χωρίς διακοπές και βιασύνη. Αυτό σε αναγκάζει να επανεξετάσεις τον δικό σου ρυθμό. Εξίσου εντυπωσιακή ήταν η προσήλωσή τους στην κατασκευή μακετών, η σχέση με τα υλικά, η αρχιτεκτονική ελαφρότητα ως απάντηση στους σεισμούς — σε αντίθεση με τη δική μας εμμονή στη στατικότητα. Πρόκειται για εντελώς διαφορετική φιλοσοφία.

Ήταν εύκολη η προσαρμογή;

Όχι. Η προσαρμογή ήταν δύσκολη. Αλλά η δυσκολία αυτή ήταν ακριβώς το έδαφος πάνω στο οποίο χτίστηκε μια πολύτιμη εμπειρία.

Μπόρεσες να μεταφέρεις αυτή την εμπειρία στην Ευρώπη;

Δεν μπορείς να “μεταφέρεις” μια εμπειρία αυτού του τύπου με ευκολία. Δεν φέρνεις μια κατασκευαστική λογική από την Ιαπωνία στη Δύση από τη μια μέρα στην άλλη. Αυτό που μπορείς να κάνεις είναι να παραμείνεις ανοιχτός, ευέλικτος, πρόθυμος να συνθέσεις και να συνειδητοποιήσεις ότι η παγκοσμιοποίηση έχει όρια. Η κατανόηση των διαφορών είναι η αρχή κάθε ουσιαστικής ανταλλαγής.

Στο ΕΣΩ μίλησες για τη δύναμη της πρωτοβουλίας. Τι σημαίνει αυτό για εσένα;

Η πρωτοβουλία είναι θεμελιώδης. Υπάρχουν πράγματα που απλώς δεν θα είχαν υπάρξει ποτέ αν κάποιος δεν είχε την ιδέα — και το θάρρος — να τα ξεκινήσει. Ο αρχιτέκτονας δεν είναι μόνο εργαλείο στα χέρια ενός πελάτη. Είναι και πολίτης, διανοητής, κοινωνικός σχολιαστής. Οφείλει να αναρωτηθεί: ποιος είναι ο ρόλος μου στην κοινωνία; Και να δώσει απαντήσεις που ξεκινούν από απλές, καθημερινές παρατηρήσεις — πού τρώνε τα παιδιά στο σχολείο; Τι κάνουμε με έναν παλιό υδατόπυργο; Πώς διαχειριζόμαστε το υπάρχον δομημένο απόθεμα σε μια εποχή κρίσης και κλιματικής ανάγκης;

Θες να μας πεις για το project του υδατόπυργου στην Κοπεγχάγη;

Ήταν μια καθαρή πράξη πρωτοβουλίας. Είδαμε έναν παλιό, σκοτεινό υδατόπυργο και αναρωτηθήκαμε: γιατί κανείς δεν έχει ασχοληθεί με αυτόν; Κι αν δεν το κάνει κανείς, μήπως να το κάνουμε εμείς; Το έργο πιθανότατα δεν θα υλοποιηθεί, αλλά άνοιξε διάλογο. Κέρδισε βραβείο κοινού, απέκτησε δημοσιότητα. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι προκάλεσε κοινωνικό στοχασμό. Και αυτό είναι πολύτιμο.

Ποια είναι τα τρέχοντα έργα του γραφείου σας;

Ολοκληρώσαμε τη μελέτη για ένα συγκρότημα τεσσάρων πύργων στη Σεούλ. Τελειώνουμε ένα residential project στο Ντίσελντορφ, ένα κτίριο γραφείων 16.000 τ.μ. στο Βίλνιους, ένα έργο στην Κοπεγχάγη — μια πλωτή κατασκευή για μπάνιο — και έχουμε και μικρότερης κλίμακας έργα στην Ελλάδα. Οι συνεργασίες είναι καθοριστικές για να λειτουργούν όλα αυτά ταυτόχρονα.

Πόση δύναμη θέλει να εγκαταλείψεις τη σιγουριά μεγάλων γραφείων και να ξεκινήσεις κάτι δικό σου;

Πολύ μεγάλη. Η αρχιτεκτονική σκηνή της Κοπεγχάγης είναι εξαιρετικά ανταγωνιστική. Όταν ξεκίνησα το γραφείο μου, ήταν μια απόφαση “τώρα ή ποτέ”. Είπα να το δοκιμάσω για έναν χρόνο… και τώρα πάμε στον πέμπτο. Ο αγώνας είναι καθημερινός. Συνδυάζεις την τέχνη, την οικονομική επιβίωση, και την οικογενειακή ζωή — κάποιες φορές νιώθεις σαν να προσπαθείς να ντριμπλάρεις μια ποδοσφαιρική ομάδα μέσα σε τηλεφωνικό θάλαμο.

Πώς δουλεύει ένας αρχιτέκτονας ανάμεσα σε διαφορετικές χώρες;

Είναι δύσκολο. Η αρχιτεκτονική αφορά τόπο. Για να δουλέψεις σε άλλο τόπο, χρειάζεσαι συνεργάτες. Πρέπει να αποδεχτείς πολιτισμικές διαφορές, να διαπραγματεύεσαι διαρκώς και να ξέρεις πότε χάνεις. Όμως αυτή η τριγωνική εμπειρία ανάμεσα σε χώρες και κουλτούρες έχει τεράστια γοητεία και δίνει μεγάλο βάθος.

Σε ποιο στάδιο της διαδικασίας εστιάζει περισσότερο το γραφείο σας;

Ασχολούμαστε με όλα τα στάδια, αλλά είμαστε πιο ισχυροί στη φάση του concept και του design development. Συνεργαζόμαστε συχνά με τοπικούς αρχιτέκτονες για τις φάσεις υλοποίησης. Τα έργα μας κυμαίνονται από επεκτάσεις κατοικιών και interior design έως masterplans και μεγάλες αναπτύξεις με επενδυτικό χαρακτήρα.

Γιατί οι αρχιτέκτονες έχουν τη φήμη του τελειομανούς εργασιομανούς;

Γιατί δυστυχώς εν μέρει ισχύει. Η τελειομανία είναι πρόβλημα όταν δεν ξέρεις πού να σταματήσεις. Όπως μου είπε ένας Ισπανός συνάδελφος όταν έβλεπε ένα υπερσχεδιασμένο project στην Ιαπωνία: “Three projects ago you had a great project.” Δεν δουλεύουμε για να εντυπωσιάσουμε άλλους αρχιτέκτονες. Εργαζόμαστε για να επικοινωνήσουμε κάτι ουσιαστικό με την κοινωνία.

Πού βλέπεις να πηγαίνει η αρχιτεκτονική;

Η αρχιτεκτονική βρίσκεται σε μια διπλή πραγματικότητα: από τη μία χάνεται, απορροφάται από άλλες πρακτικές, από τη βιομηχανία του rendering και του experiential branding. Από την άλλη, όταν εμφανίζεται καλή αρχιτεκτονική, κάνει αισθητή τη διαφορά. Η έννοια του δημόσιου χώρου, η ποιότητα της εμπειρίας, η λεπτομέρεια, η σωστή κλίμακα — παραμένουν κρίσιμα. Και εκεί η αρχιτεκτονική είναι πιο απαραίτητη από ποτέ.

Πρέπει να αλλάξει κάτι στην εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων;

Δεν είμαι βέβαιος αν παράγουμε το σωστό είδος αρχιτεκτόνων, αλλά σίγουρα παράγουμε πολλούς. Και το ερώτημα είναι: με ποιους όρους μπαίνουν στην αγορά; Χρειαζόμαστε κοινωνίες που απαιτούν καλύτερη αρχιτεκτονική — που καταλαβαίνουν τι σημαίνει ποιότητα στο δομημένο περιβάλλον. Αν δεν την απαιτήσεις, δεν θα τη λάβεις. Οι πόλεις μας πρέπει να γίνουν καλύτερες. Και οι αρχιτέκτονες πρέπει να πείσουν ότι είναι απαραίτητοι σε αυτή τη διαδικασία.